sabato 12 ottobre 2019

Seneca: Lettere a Lucilio, XLVIII, seconda parte [CP] (struttura commentata)


(dopo aver tradotto il passo)

Una riflessione per comprendere la cultura classica

Qual è il compito che Seneca assegna alla filosofia?

Cosa fanno invece i “cattivi filosofi”?

Da un passo si può dedurre l’età di Seneca -e forse anche quella del suo corrispondente-: cercane uno analogo anche nella prima parte della lettera.

In questa sezione si coglie l’urgenza del tempo che passa; con quali toni?

Individua le figure retoriche presenti; quale efficacia hanno?

Quid mihi lusoria ista conponis?
(quid: pronome o avverbio?)

Non est iocandi locus;
(che modo è evidenziato in azzurro? Da cosa dipende?)
ad miseros advocatus es.

Opem laturum te
(quale elemento verbale sottinteso completa il predicato?)
(che proposizione è? Qual è il sogg.? Da quale principale dipende?)
naufragis,
(qui comincia un elenco: in che caso si trovano tutti questi elementi? Tra di essi trovi alcuni participi: che valore hanno e in che genere si trovano?)
captis,
aegris,
egentibus,
intentae securi subiectum
(questo participio con cosa concorda?)
praestantibus caput
pollicitus es.
(attenzione alla diatesi!!!)

Quo diverteris?
Quid agis?

Hic,
cum quo ludis,
timet;
(qual è il sogg.?)

succurre,

†quidquid laqueti res pendentium penis.†
(il testo è qui corrotto irrimediabilmente)

Omnes undique ad te manus tendunt,
perditae vitae perituraeque auxilium aliquod inplorant,
in te spes opesque sunt.

Rogant,
ut ex tanta illos volutatione extrahas,
(che tipo di subordinata riconosci? Osserva il verbo che la regge)
ut
disiectis et errantibus
(che modo riconosci? In che genere si trova?)
clarum veritatis lumen ostendas.

Dic,
quid natura necessarium fecerit,
(comincia qui una serie di proposizioni dello stesso tipo; osserva l’uso della variatio)
quid supervacuum,
quam faciles leges posuerit,
quam iucunda sit vita,
quam expedita
illas sequentibus,
(a quale termine precedente si riferisce il pronome illas?)
quam acerba et inplicita eorum,
qui opinioni plus quam naturae crediderunt […].

Ad horum mala levanda
(che modo è?)
valere lusoria ista
crediderim,
(hai qui un cong. indipendente: di che tipo?)
si prius docueris,
(attenzione al modo!)
quam partem eorum levatura sint.
(ovviamente è sottinteso ista lusoria)

Quid istorum cupiditates demit?
Quid temperat?
Utinam tantum non prodessent!
(anche questo è un cong. indipendente. La particella ti indica di quale tipo si tratta)
Nocent.

Hoc tibi,
cum voles,
(attenzione al tempo! Quindi il cum esprime una proposizione…)
manifestissimum faciam,
comminui et debilitari generosam indolem
(attenzione alla diatesi)
in istas argutias coniectam.
(che modo è? Con cosa concorda? Attenzione alla diatesi)

Pudet
dicere,
contra fortunam militaturis
(che valore ha questo participio? Qual è il suo genere? In quale proposizione va inserito? Cerca di rendere il tempo in cui si trova)
quae porrigant tela,
quemadmodum illos subornent.

Hac ad summum bonum itur?
(hac: pronome o avverbio?)
Per istud philosophiae «sive nive»
(quale espressione è sottintesa? Ricavala dalla frase precedente)
et turpes infamesque
etiam ad album sedentibus
exceptiones?

Quid enim aliud agitis,
cum eum,
(dove si trova il predicato? Il modo del verbo ti indica il tipo di proposizione)
quem interrogatis,
(che pronome è? A chi si riferisce?)
scientes
(che modo è? Con chi concorda?)
in fraudem inducitis,
quam ut
(collega questa congiunzione al quid aliud della reggente)
formula cecidisse
(formula: può essere in nominativo?)
videatur?

Sed
quemadmodum illos praetor,
sic hos philosophia in integrum restituit.
(osserva le congiunzioni correlative)

Quid disceditis ab ingentibus promissis
et
(quali proposizioni principali sono coordinate da questo et?)
grandia locuti,
(che modo è? Con chi concorda?)
effecturos vos,
(quale elemento verbale sottinteso completa il predicato?)
ut non magis auri fulgor quam gladii praestringat oculos meos,
ut ingenti constantia
(dove riconosci il predicato?)
et quod omnes optant
et quod omnes timent
calcem,
ad grammaticorum elementa descenditis?
Quid dicitis?

Sic itur ad astra?

Hoc enim est,
quod mihi philosophia promittit,
ut parem deo faciat.
(questa proposizione ha valore epesegetico: rispetto a cosa?)

Ad hoc invitatus sum,
ad hoc veni;
fidem praesta.

Quantum potes ergo,
mi Lucili, reduc te ab istis exceptionibus et praescriptionibus philosophorum.

Aperta decent et simplicia bonitatem.
(quali sono i soggetti?)

Etiam si multum superesset aetatis,
(che tipo di periodo ipotetico riconosci? Perché l’apodosi si trova all’indicativo anziché, come ci si aspetterebbe, al congiuntivo?)
parce dispensandum erat,
(che modo riconosci? Quindi di che tipo di perifrastica si tratta?)
ut sufficeret necessariis;

nunc quae dementia est
(per capire il valore dell’aggettivo quae osserva la presenza del punto esclamativo alla fine)
supervacua discere in tanta temporis egestate!

Vale.
(si tratta ovviamente della consueta formula di saluto posta in chiusura)


Seneca: Lettere a Lucilio, XLVIII, seconda parte [CP] (struttura)


Quid mihi lusoria ista conponis?

Non est iocandi locus;
ad miseros advocatus es.

Opem laturum te
naufragis,
captis,
aegris,
egentibus,
intentae securi subiectum
praestantibus caput
pollicitus es.

Quo diverteris?
Quid agis?

Hic,
cum quo ludis,
timet;

succurre,

†quidquid laqueti res pendentium penis.†

Omnes undique ad te manus tendunt,
perditae vitae perituraeque auxilium aliquod inplorant,
in te spes opesque sunt.

Rogant,
ut ex tanta illos volutatione extrahas,
ut
disiectis et errantibus
clarum veritatis lumen ostendas.

Dic,
quid natura necessarium fecerit,
quid supervacuum,
quam faciles leges posuerit,
quam iucunda sit vita,
quam expedita
illas sequentibus,
quam acerba et inplicita eorum,
qui opinioni plus quam naturae crediderunt […].

Ad horum mala levanda
valere lusoria ista
crediderim,
si prius docueris,
quam partem eorum levatura sint.

Quid istorum cupiditates demit?
Quid temperat?
Utinam tantum non prodessent!
Nocent.

Hoc tibi,
cum voles,
manifestissimum faciam,
comminui et debilitari generosam indolem
in istas argutias coniectam.

Pudet
dicere,
contra fortunam militaturis
quae porrigant tela,
quemadmodum illos subornent.

Hac ad summum bonum itur?
Per istud philosophiae «sive nive»
et turpes infamesque
etiam ad album sedentibus
exceptiones?

Quid enim aliud agitis,
cum eum,
quem interrogatis,
scientes
in fraudem inducitis,
quam ut
formula cecidisse
videatur?

Sed
quemadmodum illos praetor,
sic hos philosophia in integrum restituit.

Quid disceditis ab ingentibus promissis
et
grandia locuti,
effecturos vos,
ut non magis auri fulgor quam gladii praestringat oculos meos,
ut ingenti constantia
et quod omnes optant
et quod omnes timent
calcem,
ad grammaticorum elementa descenditis?
Quid dicitis?

Sic itur ad astra?

Hoc enim est,
quod mihi philosophia promittit,
ut parem deo faciat.

Ad hoc invitatus sum,
ad hoc veni;
fidem praesta.

Quantum potes ergo,
mi Lucili, reduc te ab istis exceptionibus et praescriptionibus philosophorum.

Aperta decent et simplicia bonitatem.

Etiam si multum superesset aetatis,
parce dispensandum erat,
ut sufficeret necessariis;

nunc quae dementia est
supervacua discere in tanta temporis egestate!

Vale.


Seneca: Lettere a Lucilio, XLVIII, seconda parte [CP]


[8] Quid mihi lusoria ista conponis? Non est iocandi locus; ad miseros advocatus es. Opem laturum te naufragis, captis, aegris, egentibus, intentae securi subiectum praestantibus caput pollicitus es. Quo diverteris? Quid agis? Hic, cum quo ludis, timet; succurre, †quidquid laqueti res pendentium penis.† Omnes undique ad te manus tendunt, perditae vitae perituraeque auxilium aliquod inplorant, in te spes opesque sunt. Rogant, ut ex tanta illos volutatione extrahas, ut disiectis et errantibus clarum veritatis lumen ostendas.
[9] Dic, quid natura necessarium fecerit, quid supervacuum, quam faciles leges posuerit, quam iucunda sit vita, quam expedita illas sequentibus, quam acerba et inplicita eorum, qui opinioni plus quam naturae crediderunt […]. Ad horum mala levanda valere lusoria ista crediderim, si prius docueris, quam partem eorum levatura sint. Quid istorum cupiditates demit? Quid temperat? Utinam tantum non prodessent! Nocent. Hoc tibi, cum voles, manifestissimum faciam, comminui et debilitari generosam indolem in istas argutias coniectam.
[10] Pudet dicere, contra fortunam militaturis quae porrigant tela, quemadmodum illos subornent. Hac ad summum bonum itur? Per istud philosophiae «sive nive» et turpes infamesque etiam ad album sedentibus exceptiones? Quid enim aliud agitis, cum eum, quem interrogatis, scientes in fraudem inducitis, quam ut formula cecidisse videatur? Sed quemadmodum illos praetor, sic hos philosophia in integrum restituit.
[11] Quid disceditis ab ingentibus promissis et grandia locuti, effecturos vos, ut non magis auri fulgor quam gladii praestringat oculos meos, ut ingenti constantia et quod omnes optant et quod omnes timent calcem, ad grammaticorum elementa descenditis? Quid dicitis?

Sic itur ad astra?

Hoc enim est, quod mihi philosophia promittit, ut parem deo faciat. Ad hoc invitatus sum, ad hoc veni; fidem praesta.
[12] Quantum potes ergo, mi Lucili, reduc te ab istis exceptionibus et praescriptionibus philosophorum. Aperta decent et simplicia bonitatem. Etiam si multum superesset aetatis, parce dispensandum erat, ut sufficeret necessariis; nunc quae dementia est supervacua discere in tanta temporis egestate! Vale.



Seneca: Lettere a Lucilio, XLVIII, prima parte [CP] (struttura commentata)


(dopo aver tradotto il passo)

Una riflessione per comprendere la cultura classica

Quali sono i punti e le espressioni che in questa lettera richiamano un reale scambio epistolare?

Individua tutte le espressioni che hanno un senso ironico. Contro chi scaglia Seneca il proprio sottile sarcasmo?

Individua le figure retoriche presenti; quale efficacia hanno?

Seneca Lucilio suo salutem
(si tratta della consueta formula epistolare di saluto posta all’inizio. Ovviamente dovresti sottintendere dicit)

Ad epistulam,
quam mihi ex itinere misisti,
(che pronome è? A cosa si riferisce?)
tam longam
quam ipsum iter fuit,
(quam non ha valore di pron. relativo, ma…; ponilo in correlazione con tam)
postea rescribam.

Seducere me
debeo
et
quid suadeam
(che pronome riconosci? Quindi si tratta di una proposizione… Tieni conto che il verbo che la regge manifesta un’incertezza)
circumspicere.

Nam tu quoque,
qui consulis,
diu
an consuleres
(anche questa particella, con questo modo, introduce una proposizione…; infatti il verbo che la regge esprime un dubbio)
cogitasti;

quanto magis hoc mihi faciendum est,
(che modo presenta il predicato? Quale tipo di perifrastica riconosci?)
cum longiore mora opus sit,
ut solvas quaestionem
quam ut proponas?
(puoi comprendere il valore di quam se lo colleghi al comparativo della sua reggente)

Utique
(puoi facilmente dedurre il verbo qui sottinteso dalla frase precedente)
cum aliud tibi expediat,
aliud mihi.
(ricorda cosa significa aliud ripetuto)

Iterum ego tamquam Epicureus loquor?

Mihi vero idem expedit,
quod tibi;

aut non sum amicus,
nisi
quicquid agitur
(che pronome è? Quindi si tratta di una proposizione…)
ad te pertinens,
(che modo è? Con cosa concorda?)
meum est.

Consortium rerum omnium inter nos facit amicitia.
(qual è il sogg.?)

Nec secundi quicquam singulis est nec adversi;
(nec … quicquam equivale a…; questa osservazione vale anche per altri pronomi indefiniti accompagnati da una negazione che trovi in seguito)
(anche con adversi devi sottintendere quicquam)

in commune vivitur.

Nec potest quisquam beate degere,
(dovresti sottintendere vitam)
qui se tantum intuetur,
qui omnia ad utilitates suas convertit;

alteri vivas
oportet,
si vis
tibi vivere.

Haec societas
diligenter et sancte observata,
quae nos homines hominibus miscet
et iudicat
(anche questa proposizione è introdotta dal pronome…)
aliquod esse commune ius generis humani,
(il verbo ha valore di copula o di predicato verbale?)
plurimum
ad illam quoque,
de qua loquebar,
interiorem societatem amicitiae colendam
(quale modo riconosci nel sintagma in azzurro? Come viene usato?)
proficit.

Omnia enim cum amico communia habebit,
qui multa cum homine.

Hoc, Lucili virorum optime, mihi ab istis subtilibus praecipi
(da cosa dipende questa proposizione? Attenzione alla diatesi)
malo,
quid amico praestare debeam,
quid homini,
quam quot modis amicus dicatur,
et homo quam multa significet.
(queste due proposizioni sono dello stesso tipo delle due subordinate predecenti; infatti presentano le espressioni interrogative quot modis e quam multa. Tuttavia la loro funzione è precisata dal quam iniziale che devi collegare a malo)

In diversum ecce sapientia et stultitia discedunt:

cui accedo?

In utram ire partem
(ripassa il significato è l’uso di questo pronome/aggettivo; qual è la sua natura?)
iubes?

Illi homo pro amico est,
(attenzione al caso del pronome)
huic amicus non est pro homine.

Ille amicum sibi parat,
hic se amico.
(osserva la scelta e la disposizione delle parole, retoricamente calibrate)

Tu mihi verba distorques
et syllabas digeris.

Scilicet
nisi interrogationes vaferrimas struxero
et conclusione falsa
a vero nascens
(che modo è? Con cosa concorda?)
mendacium adstrinxero,
non potero
a fugiendis petenda secernere.
(che modi riconosci nelle parti in azzurro? In che genere sono posti?)

Pudet me;
in re tam seria senes ludimus.
(attenzione al soggetto! Quindi senes è…)

«Mus syllaba est.
Mus autem caseum rodit;
syllaba ergo caseum rodit

Puta
nunc me istuc non posse solvere.

Quod mihi ex ista inscientia periculum inminet?
Quod incommodum?
(che valore ha qui l’aggettivo quod?)

Sine dubio verendum est,
ne quando in muscipulo syllabas capiam
(ricorda l’uso di pronomi e avverbi indefiniti se preceduti da ne)
aut ne quando,
si neglegentior fuero,
caseum liber comedat.

Nisi forte illa acutior est collectio:

«Mus syllaba est.
Syllaba autem caseum non rodit;
mus ergo caseum non rodit

O pueriles ineptias!
In hoc supercilia subduximus?
In hoc barbam demisimus?
Hoc est,
quod tristes docemus et pallidi?

Vis scire,
quid philosophia promittat generi humano?
Consilium.

Alium mors vocat,
alium paupertas urit,
alium divitiae vel alienae torquent vel suae.
(riconosci correttamente i soggetti!)

Ille malam fortunam horret,
hic
se felicitati suae subducere
cupit.

Hunc homines male habent,
illum di.